Οι Μάγισσες | Αγγελική Ράδου

Guest review: Νίκος Δημήτριος Μάμαλος

Οι μάγισσες

Η ιστορία της μαγείας αποτελεί σαγηνευτικό πεδίο έρευνας στο χώρο των ανθρωπιστικών σπουδών. Από την εποχή της πρώτης διάκρισης (συμπαθητική-μεταδοτική μαγεία) του Τζέιμς Φρέιζερ απασχολεί συχνά ιστορικούς, θεολόγους, ανθρωπολόγους και λαογράφους που προσθέτουν καινούργιες θεωρίες προσπαθώντας να φωτίσουν τόσο το αίνιγμα της καταγωγής της όσο και της πρακτικής της.

Ειδικότερα στον ελληνικό χώρο οι μελέτες πληθαίνουν και θα ξεχωρίσω αυτή της Αριάδνης Γερούκη («Μια ιστορικοανθρωπολογική προσέγγιση του περιθωριακού: Η μάγισσα – Ο Εβραίος – Ο βρικόλακας», Εθνολογία 5, 1996-7) όπου ανέδειξε την περίπτωση μιας Κερκυραίας Μάγισσας του 18^ου αιώνα. Στη Λευκίμμη του 1722 η μάγισσα Διαμάντη γίνεται πρωταγωνίστρια μιας ιστορίας που θα αναστατώσει την κοινότητα. Στις 25 Μαΐου εκδίδεται αφορισμός εναντίον όσων ασχολούνται με τη μαγεία και όσων το κρύβουν στη Λευκίμμη από τον μεγάλο πρωτόπαπα Σπυρίδωνα Βούλγαρη. Όταν ο πρωτόπαπας Λευκίμμης κηρύσσει δημόσια τον αφορισμό στην πλατεία, δέχεται την αντίσταση του παπά Σπύρου Μοναστηριώτη. Στη συνέχεια αποκαλύπτεται ότι ο συγκεκριμένος ιερέας είχε μεσολαβήσει για την –πετυχημένη, όπως φαίνεται– παρέμβαση της μάγισσας Διαμάντης στο σπίτι του Φραντζέσκου Σαμοήλη, που ήταν βαθιά άρρωστος.

Όπως γίνεται εμφανές από το συγκεκριμένο περιστατικό, η μαγεία ήταν στοιχείο του λαϊκού βίου, όπου ακόμα και ο κατώτερος κλήρος διαπλεκόταν στις δραστηριότητές της, ενώ η μάγισσα ήταν πλήρως ενταγμένη στο κοινωνικό σύνολο. Η περίπτωση αυτή παραπέμπει στη δυτική αντίληψη των μαγισσών και στη δίωξη τους στο πλαίσιο του περίφημου κυνηγιού τους.

Επτά από τις δεκαπέντε συνολικά ιστορίες μαγείας που επιλέγει να εξιστορήσει η Αγγελική Ράδου εντοπίζονται σε αυτό το πλαίσιο.

Οι διώξεις των μαγισσών αποτελούν ένα φαινόμενο που αν και τοποθετείται χρονικά (ένταση και κορύφωση) στην Πρώιμη Νεωτερικότητα (1453-1789) η αντίληψη της δημόσιας ιστορίας το συνδέει με τον πρότερο μεσαιωνικό κόσμο. Αντίστοιχα λανθασμένη είναι η γεωγραφική σύνδεση με τις χώρες της καθολικής Ευρώπης, όπως η Ιταλία και η Ισπανία καθώς ο κύκλος με κέντρο το Στρασβούργο και ακτίνα 500 χλμ περιλαμβάνει την πλειοψηφία των περιπτώσεων. Γιατί όμως ξέσπασε τότε αυτή φρενίτιδα;

Ιδεολογική καμπή αποτελεί η ισχυροποίηση της σύνδεσης μαγικής πρακτικής (witchcraft) και της πρόκλησης βλάβης (maleficium): το συμβόλαιο με τον διάβολο μετατρέπει τον μάγο σε αιρετικό, σε εχθρό του Θεού.

Στην αποκορύφωση του σχολαστικισμού αποτελεί τη βασική νομική προϋπόθεση για την αφετηρία των διώξεων. Έχει ιδιαίτερη σημασία ότι οι διώξεις δεν έγιναν με την μέθοδο της ωμής βίας αλλά μέσω των δικαστηριακών μηχανισμών ως αποτέλεσμα της διεύρυνσης δικαιοδοσίας των πολιτικών δικαστηρίων και σε θέματα μαγείας και της εισαγωγής των βασανιστηρίων στην ανακριτική μέθοδο. Από την άλλη πλευρά οι διδασκαλίες των Μεταρρυθμιστών Λούθηρου και Καλβίνου έδωσαν επιπλέον βαρύτητα στην παρουσία του διαβόλου στην καθημερινότητα και όξυναν την ευαισθησία των πιστών. Στο πλαίσιο της ψυχολογικής αναζήτησης του προτεσταντικού αισθήματος της δικαίωσης ο αμαρτωλός μετακυλούσε τις ευθύνες σε τρίτο πρόσωπο. Το παράδειγμα των ιερέων του Bauvaissis που αφού έκαναν έρωτα με γυναίκες, τις κατηγορούσαν έπειτα για μαγεία είναι πολύ χαρακτηριστικό και η επερχόμενη απομάγευση του κόσμου παρέσερνε κάθε παγανιστικό κατάλοιπο ως διαβολικό. Η διάδοση του εγχειριδίου Malleus Maleficarum, λόγω της πρόσφατης εφεύρεσης της τυπογραφίας, συνέβαλε με τη σειρά του στην υστερία.

Για την ταυτότητα των θυμάτων έχουν κατατεθεί διάφορες επισημάνσεις όσον αφορά το φύλο, την ηλικία, την τάξη και την προέλευση. Φτωχές χωρικές με χαμηλή μόρφωση της υπαίθρου ή πόλεων εν μέσω πολιτικών διενέξεων με ευαίσθητη σεξουαλικότητα και με δραστηριότητες ευεπίφορες στη μαγεία (μαγειρική, θεραπευτική, μαιευτική) είναι το τυπικό δείγμα. Εξαίρεση αποτελεί η Ρωσία και περιοχές όπως το Σάλτσμπουργκ και η Νορμανδία όπου ο διωκόμενος μάγος ήταν άντρας.

Οι διώξεις σταμάτησαν όταν απαξιώθηκαν οι παλιές αντιλήψεις και επικρατεί σταδιακά, το χωρίς τις δαιμονικές επεμβάσεις, νέο κοσμοείδωλο του Καρτέσιου, Κοπέρνικου, Κέπλερ κ.α., απαγορεύονται τα βασανιστήρια και οι μηχανιστική φιλοσοφία κυριαρχεί.

Επτά από τις δεκαπέντε συνολικά περιπτώσεις που εξιστορεί η Αγγελική Ράδου αφορούν αυτή την περίοδο. Επιλέγει περιπτώσεις που ξεχωρίζουν για τη μοναδικότητά τους: οι πρώτες καταδίκες για μαγεία στην Ιρλανδία και στην Αγγλία, θεοδικία μέσω του νερού, απολογία με βασανιστήρια και κατά συρροή δολοφονίες. Στη συνέχεια προχωρά με έξι ιστορίες της νεώτερης παράδοσης της οργανωμένης πλέον μαγείας βάσει τυπικών που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο δράσης Μυστικών Εταιρειών. Στην αρχή και στη μέση βρίσκονται οι πιο μακρινές (ιστορικά και γεωγραφικά) περιπτώσεις: Η Θεωρίδα από τη Λήμνο και η Μαρί Λαβό της Νέας Ορλεάνης σαγηνεύουν με τον εξωτισμό που τις συνοδεύει.

Η συγγραφέας, συνδυάζοντας ικανότατα την έρευνα με τη λογοτεχνία, μας εξιστορεί δεκαπέντε ιστορίες διωχθεισών ή κατατρεγμένων γυναικών λόγω της εξάσκησης μαγείας, για τα κρύα χειμωνιάτικα βράδια δίπλα στο τζάκι ή στην ηλεκτρική σόμπα.

Η τεχνική να ξεδιπλώνει πρωθύστερα τις ιστορίες της, διατηρεί ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη και διερωτάται μαζί της για το αν η μαγεία είναι απλώς η πρόφαση της δίωξης. Απευθύνεται τόσο σε εφήβους όσο και σε ενήλικες που αρέσκονται στο ξεδίπλωμα αινιγματικών βιογραφιών. Η καλλιτεχνική επιμέλεια του βιβλίου (χαρτί, φωτογραφίες, γραμματοσειρά) είναι ακριβώς αυτή που ενδείκνυται για την περίπτωση. Τέλος, ξεχωρίζει η εισαγωγή της Αγγέλας Γαβρίλη, στην ουσία ένα διευρυμένο άρθρο, που αναλύει τη μαγεία μέσα από τις εκάστοτε ιστορικοκοινωνικές συνθήκες και επικαιροποιεί το ρόλο της σήμερα.

Περισσότερα για το βιβλίο δες εδώ!

Facebook – Instagram

Ο Νίκος Δημήτριος Μάμαλος γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1981, όπου και ζει μόνιμα. Σπούδασε Θεολογία στο Ε.Κ.Π.Α και Ιστορία στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στο ΠΜΣ «Μεθοδολογία Κριτικής και Έκδοσης Ιστορικών και Αρχειακών Πηγών» του Τμήματος Ιστορίας. Θέμα της μεταπτυχιακής του εργασίας ήταν ένα ανέκδοτο εξομολογητάριο του 19ου αιώνα. Αυτή τη στιγμή είναι υποψήφιος διδάκτορας του ΤΞΓΜΔ (Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας) του Ιονίου Πανεπιστημίου με αντικείμενο έρευνας τη ζωή και το έργο του περιηγητή Παναγιώτη Ποταγού. Αρθρογραφεί συχνά στον τοπικό τύπο και στο κερκυραϊκό περιοδικό «Πορτόνι».

Δες περισσότερες προτάσεις στις guest reviews αλλά και στις bookreviews από το matobookalo.

Γίνει και εσύ Guest reviewer στο matobookalo και πρότεινέ μας ένα αγαπημένο σου βιβλίο ή comic.